Jon Frum á Íslandi
Ég klikkaði illalega áðí að tékka á Könunum á Vellinum um síðustu helgi. Það var verið að halda upp á 50 ára afmælið og ég hefði getað farið og fengið mér bbq og kók og skoðað flugvélar og eitthvað herdrasl. Ég hreinlega mundi bara ekki eftir þessu og fór í Perluna í staðinn. Á næsta borði sat fjölskylda af Vellinum og borðaði ís. Yfirvaraskeggið á karlinum og snjóþvegnu gallabuxurnar sem huldu svera rassana komu upp um þau. Það er gott að eiga þetta fólk að, hugsaði ég, ef stríð brýst út og svona.
Paradís gegnum gaddavírinn
Áratugum saman litu landsmenn með lotningu til munaðarins
sem viðgengst á Vellinum. Þar gátu menn svolgrað
í sig bjór, étið allskonar stórsteikur
og maulað framandi nammi og að auki baðað sig í
öllum nútíma þægindum. Á meðan
var haftastefnan við lýði annars staðar á klakanum
og mesta lagi hægt að fá Kók og Prins Póló:
Kók af því ríkisstjórnin hjálpaði
upprennandi kolkröbbum til að ná umboðinu, en Prins
Póló af því það kom á móti
síld til Póllands. Á meðan við fengum ekkert
nema kók og Prins og ýsu með smjöri sáum
við glitta í Paradís í gegnum gaddavírsgirðinguna.
Svona viljum við líka fá að lifa lífinu, sagði
fólk og gekk einu sinni á ári í skrúðgöngu
frá Vellinum og niðrí bæ, sönglandi og trallandi
til að leggja áherslu á orð sín. Smátt
og smátt höfðu skrúðgöngurnar áhrif,
haftamúrarnir brustu og Íslendingar gátu lifað
lífinu eins og Kanarnir á Vellinum. Nú getum við
gert það sama og þeir og keypt næstum því
allt það sama, bara verst að við þurfum að
borga u.þ.b. 300% meira fyrir góssið. Því
er gott að vita af Sölu varnarliðseigna, en þar er hægt
að kaupa gamalt drasl sem Kanarnir eru hættir að nota á
spottprís. Á meðan við keyrum okkar drasl í
Sorpu keyra Kanarnir sitt í S.V. og hafa margir haft vel upp úr
því fyrirkomulagi.
Drykkjumenn verða fyrir guðlegri vitrun
Víkur nú sögunni til annarar eyju, Tanna í
Vanuatu-eyjaklasanum, sem hvítir menn kölluðu einu sinni
Nýju-Hebredesareyjur. Eyjan er í Melanesíu, mitt á
milli Nýju Keladoníu og Fidji-eyja. Þar hafa um aldir
búið, það sem við myndum kalla, einfaldir og frumstæðir
villimenn, þó þeir hugsi reyndar svipað og við.
Þarna búa um 20 þúsund manns og yfir þorpunum
á ströndinni gnæfir eldfjallið Yasur, sem í
hefur kraumað áratugum saman.
Þegar vestrænir trúboðar fóru að
herja á frumbyggja Tanna um miðja 19. öld urðu eyjaskeggjaðir
heillaðir af eigum og munaði hvíta mannsins. Trúboðarnir
sögðu frumbyggjunum að allur þessi munaður kæmi
sjálfkrafa ef þeir færu reglulega með bænir
og ef þeir afneituðu fornum siðum eins og kava-drykkju, dansi,
svartagaldri og að ganga með typpin í slíðri.
Auðvitað gerðust því flestir eyjaskeggjar kristnir
og fóru í stuttbuxur.
En sama hvað eyjaskeggjar báðust fyrir voru hvítu
plantekrueigendurnir og kaupmennirnir alltaf miklu efnaðri en þeir.
Við eignuðumst þetta allt með mikilli vinnu, sögðu
þeir hvítu og fólkið á Tanna fór
því að vinna á plantekrunum.
Fólkið á Tanna púlaði og baðst fyrir
áratugum saman en var alltaf skítfátækt miðað
við hvíta liðið. Óánægjan fór
því að ólga á meðal fólksins.
Það var óánægt með hrokann í evrópsku
plantekrubossunum, óánægt með þær stífu
reglur sem Kirkjan setti og óánægt með að hafa
það ekki eins gott og hvíta fólkið.
Óánægjan ólgaði árum saman, en
árið 1936 fór fólkið á Tanna að
tala um dularfulla persónu sem það kallaði Jon Frum
(hugsanlega "John from America"). Goðsögnin segir að Jon Frum
hafði komið af hafi og kynnt sig fyrir nokkrum kava drykkjumönnum.
(Kava er drykkur unnin úr rótum og getur valdið doða
og ofskynjunum.) Jon Frum tilkynnti drykkjumönnunum að innan tíðar
yrðu allir eyjaskeggjar ríkir, allskyns munaður og veraldlegar
eigur myndu flæða yfir eyjuna og að bráðum myndu
engar farsóttir geysa þar framar.
Góssentíðin kemur og fer
Spádómurinn rættist í seinni heimsstyrjöldinni.
Þá geysaði stríð á þessum slóðum
og ameríski herinn sló herskyldi á Tanna. Eyjan fylltist
af amerískum hermönnum, þar á meðal var fullt
af svertingjum (en ekki bara 3, eins og hér), og margir Tanna-búar
fóru að vinna fyrir herinn. Þeir sáu að herinn
átti fullt af dóti; skip, jeppa, flugvélar, ísskápa
og útvörp, og líka endalausar byrgðir af kóki,
nammi og sígarettum. Tannabúar urðu líka vitni
að því að hermennirnir, sérstaklega þeir
svörtu, voru mjög gjafmildir, og því drógu
þeir þá ályktun að Jon Frum hlyti að
vera frá Bandaríkjunum. Hermennirnir væru menn Jons
og á endanum hlyti hann sjálfur að koma.
Hann kom þó aldrei. Eftir stríð fóru
Kanarnir og um leið lauk góssentíðinni. En Tanna-búar
voru komnir á bragðið. Líkt og Jesú og hans
lið, hlýtur Jon Frum að vera allt um kring og sífellt
með augun á okkur, hugsuðu Tanna-búar. Þeir
reyndu að lokka Jon Frum og hans menn til eyjarinnar á ný
og var ýmsum aðferðum beytt. Eyjaskeggjar máluðu
"U.S.A." á sig og þrömmuðu um eyjarnar í hermannaleik.
Þeir reistu fána Rauða krossins út um allar trissur
því á stríðstímanum hafði hinn
rauði kross táknað stað þar sem ókeypis
læknisaðstoð og aðhlynningu var að fá. Sumir
bjuggu til gervi senditæki úr blikkdósum og vír
og reyndu að ná sambandi, aðrir ruddu skóga og gerðu
gervi flugvöll eða smíðuðu gervi flugvélar
úr timbri til að freista Jon Frum til að koma aftur með
stóran farm af guðlegum munaði og eigum. Enn aðrir reistu
bryggju til að Jon Frum geti komið á stóra skipinu
sínu, sem vitanlega væri fullt af dóti. Í lengi
tíma eftir stríð skoðuðu Tanna-búar allar
flugvélar sem lentu á eynni, ef ske kynni að Jon Frum
leyndist um borð. Allir Ameríkanar sem komu voru spurðir
hvort þeir hefðu einhver skilaboð frá guðinum.
Enn er beðið
Allt þetta bauk í eyjaskeggjum þykir mannfræðingum
merkilegt færirbæri. Áöðrum eyjum á
þessum slóðum eru svipuð trúarbrögð
í gangi og hefur nafnið farmtrú (e. Cargo Cult) fests
við fyrirbærið. Trúin á Jon Frum er þó
þekktust. Við Íslendingar vorum miklu heppnari en fólkið
á Tanna. Menn Jons Frum fóru aldrei héðan og farmtrúin
blómstrar nú sem aldrei fyrr. Veraldlegur munaður þykir
það dýrlegasta og allir eiga fullt af dóti. Hefðu
útlendu mennirnir ekki komið og dokað við værum
við líklega enn oní moldarkofunum maulandi Prins Póló
og glamrandi á langspil. Nú erum við rosa kúl
og að auki fimmta ríkasta land í heimi. Í hugskotum
sumra ólgar svo sá draumur að við verðum ríkasta
land í heimi. Sjálfur stefndi ég lengi að því
að verða ríkasti maður í heimi en fékk
lyf við þeim órum þegar ég þótti
orðinn hættulegur umhverfinu. Ef við verðum heppin sleppir
Jon Frum aldrei af okkur hendinni og góssentíðin mun
ríkja að eilífu.
En hvað með fólkið á Tanna? Kemur Jon Frum
einhvern tímann þangað eða sendir sína menn
færandi hendi? Þeir trúuðu hafa beðið spenntir
síðan stríðinu lauk og nýjar kynslóðir
taka við af gömlum. Þrátt fyrir allskyns tilraunir
hefur hans guðlega ásýnd ekki sést ennþá
á Tanna. Þegar mannfræðingarnir spyrja hvort þeir
ætli ekki að fara að hætta þessari vitleysu glotta
gömlu mannæturnar bara og segja: Þið hafið beðið
í nærri því 2000 ár eftir ykkar Jon Frum,
en við höfum bara beðið í rúm 50!